Voordracht: Reinhold Niebuhr en de tragiek van de menselijke vrijheid

Voor een pedagogisch-filosofisch publiek

Wij zijn de tijden – Augustinus schreef het al. En in deze tijden van polarisatie, morele verwarring en existentiële onzekerheid klinkt de stem van Reinhold Niebuhr verrassend actueel. Hij herinnert ons eraan dat de mens niet alleen een moreel wezen is, maar ook een tragisch wezen. En wie met mensen werkt – opvoeders, pedagogen, filosofen – weet hoe belangrijk het is dit dubbele mensbeeld te erkennen: de mens als drager van idealen én van gebrokenheid.

Vandaag wil ik u meenemen in het denken van deze Amerikaanse theoloog, predikant en politiek filosoof. Een man die geliefd was bij mensen die verantwoordelijkheid droegen – van Barack Obama tot Martin Luther King, van Jimmy Carter tot John McCain. En dat niet omdat hij pasklare antwoorden gaf, maar omdat hij de onoplosbaarheid van onze vragen wist te dragen.

I. 

Een mensbeeld vol spanning: geest én natuur

Niebuhr beschrijft de mens als een paradoxaal wezen: tegelijk dier en geest. We zijn lichamelijk, behoeftig, eindig – maar we dragen ook een bewustzijn dat zich uitstrekt naar het oneindige. We verlangen naar rechtvaardigheid, waarheid, liefde – maar we stuiten steeds weer op onze driftmatigheid, op eigenbelang, op zonde.

Voor pedagogen is dit een herkenbaar spanningsveld. Want is opvoeding niet altijd al een omgaan met gebrokenheid én potentie? De mens is niet maakbaar, maar ook niet volledig bepaald. Tussen fatalisme en utopisme ligt het terrein van de pedagogiek – het terrein van de hoopvolle tragiek.

II. 

Vrijheid als bron van angst

Niebuhr neemt hier een existentieel vertrekpunt: de mens is radicaal vrij. Maar vrijheid is geen feest. Het is ook beangstigend. In die zin sluit Niebuhr aan bij Kierkegaard, bij wie vrijheid samenvalt met angst: de duizeling van de mogelijkheid. We kunnen falen, tekortschieten, schuld oplopen. En in plaats van deze angst onder ogen te zien, zoeken mensen vluchtroutes.

Niebuhr noemt er drie:

1. Macht – we willen onze onzekerheid bezweren door controle, door dominantie.
2. Moraal – we verheffen onszelf tot moreel kompas, gaan onszelf beschouwen als “de goeden”.
3. Kennis – we geloven dat meten, beheersen en data ons zullen redden.

Maar deze strategieën delen één fout: ze ontkennen de grens. Ze maken van menselijke vermogens afgoden. De zonde, zegt Niebuhr, is geen daad maar een toestand: het zelf dat zich op zichzelf richt. Of in pedagogische termen: de opvoeder die niet meer luistert, het kind dat zich onkwetsbaar waant, de samenleving die zichzelf overschat.

III. 

De ironie van het mens-zijn

Een van Niebuhrs kerninzichten is de ironische blik op het menselijk handelen. Ironie niet als cynisme, maar als zelfrelativering. De mens die zich opwerpt als redder, blijkt soms zelf onderdeel van het probleem. De beweging die strijdt voor vrijheid, kan ongewild nieuwe onderdrukking creëren. De opvoeder die alles onder controle wil houden, vergeet dat groei ontstaat uit het onverwachte.

Daarom heeft de mens niet alleen ernst, maar ook humor nodig. Zoals de Serenity Prayer – misschien Niebuhrs bekendste nalatenschap – ons leert:

“God, geef me de kalmte om te accepteren wat ik niet kan veranderen,

de moed om te veranderen wat ik wel kan,

en de wijsheid om het verschil te zien.”

Dit gebed vat Niebuhrs denken samen: de wijsheid ligt in het onderscheidingsvermogen, niet in het radicale ingrijpen. Het is een houding die we als pedagogen maar al te goed kennen: niet alles kunnen sturen, maar wel aanwezig blijven, luisterend, reagerend, handelend vanuit relationele gevoeligheid.

IV. 

Groepen en de morele erosie

In Moral Man and Immoral Society stelt Niebuhr een pijnlijk maar belangrijk punt: individuen zijn vaak tot moreel handelen in staat – maar groepen niet. In collectieven zakt het moreel besef. We verschuilen ons achter de organisatie, het systeem, de ideologie. Hierin klinkt verwantschap met Levinas: het gelaat van de ander verdwijnt zodra we collectief opereren.

Voor pedagogen betekent dit: waakzaamheid tegenover groepsdenken. Wat gebeurt er met morele verantwoordelijkheid in instituties, in scholen, in beleid? En hoe zorgen we ervoor dat de unieke ander niet verdwijnt in structuren?

V. 

Tegenmacht en tragisch realisme

Niebuhr was geen idealist in de klassieke zin. Hij geloofde niet dat moreel appel op zichzelf voldoende is. Soms is macht nodig om macht te begrenzen. Tegenmacht is geen kwaad, maar een noodzakelijke voorwaarde voor gerechtigheid. Ook dat is een pedagogisch inzicht: niet alles valt op te lossen met redelijkheid. Soms is structuur nodig, begrenzing, tegenwicht.

Maar tegelijk moeten we, aldus Niebuhr, waakzaam blijven voor wat macht met ons doet. Zijn oplossing? Een onrustig geweten – dat weigert zich te settelen in cynisme of fanatisme. Dat blijft luisteren, blijven twijfelen, blijven hopen.

VI. 

Een pedagogiek van bescheidenheid

Wat leert Niebuhr ons ten diepste?

Niet dat we niets kunnen doen. Maar dat we nooit het volmaakte zullen bereiken. En dat het juist in de onvolkomenheid is, dat de menselijkheid oplicht. De opvoeder die toegeeft dat hij het niet weet. De filosoof die zijn denken niet absolutiseert. De ouder die zijn onmacht erkent. Daar ontstaat ruimte voor genade – niet als zoetsappige troost, maar als grondtoon van een tragisch realisme.

Zoals Pascal zei:

“De mens is een koning, maar een onttroonde koning.”

Slot

Laten we ons, in deze tijd, waarin de roep om duidelijkheid groot is, niet verliezen in simplificaties. Niebuhr leert ons dat moreel handelen complex, dubbelzinnig en gebroken is – maar niet zinloos. Dat macht nodig is, maar gevaarlijk. Dat ironie heilzaam is, maar geen excuus. En dat vrijheid geen reden is voor trots, maar voor bescheidenheid.

Voor de pedagoog, de filosoof, de mens in het algemeen: dit besef is geen last, maar een kompas.