- Ofwel: de nieuwe kleren van de keizer – H.C. Anderson [1]–
MJ Langeveldcentrum 2 september 2022
Aanleiding voor mijn referaat is het gedachtegoed van Hannah Arendt en haar visie op het ‘Totalitarisme’. Zij heeft mij doen beseffen hoe belangrijk het is om kritisch te blijven denken! De afgelopen twee jaar heb ik in de Loges KvZ en de Achterhoek, maar ook in andere diverse kringen hier expliciet aandacht voor gevraagd.
De vraag vandaag om hier iets te presenteren is me dus welgevallig en zal ik een poging doen iets te laten horen over ‘de psychologie van het nieuwe totalitarisme’.
Niet zondermeer toevallig loop ik een paar maanden geleden aan tegen het boek van Mattias Desmet: “De psychologie van het nieuwe totalitarisme”.
Zoals jullie gewend zijn van mij probeer ik de wereld zoals die op mij afkomt te duiden, te interpreteren. Dat proces van het ‘menselijk ervaren’ en verstaan/begrijpen, wordt ook wel hermeneutiek genoemd.
Hoe sta ik in deze wereld, wat zie ik om me heen, hoe kijk ik naar deze wereld, hoe versta ik mijzelf. In maçonnieke zin gezegd: “Ken U Zelve”.
Ik stel vast dat de maatschappelijke crisissen in het begin van de eenentwintigste eeuw heftig zijn: het terrorisme, de klimaatopwarming (CO2-problematiek) en de recentelijke pandemie. Ik constateer dat de greep van de overheid op het privéleven van het individu toeneemt, we leven in een tijd van massavorming, overvloedig gebruik van cijfers, fakenieuws, onvrede, eenzaamheid, angst en complotdenken.
Maar niet alleen de overheid kwam met initiatieven, maar met de opkomst van de klimaatbeweging, de wokecultuur en de recentelijk intolerante protesten (,zoals we die zagen bij het Covid-virus en het boerenprotest) is er een roep naar een hyperstrenge regelgeving die vanuit de bevolking zelf komt.
Hoe kunnen we hier mee omgaan in het licht van onze visie op de mens als een uniek, moreel, interpreterend wezen.
De coronapandemie, maar ook de oorlog in Oekraïne raken wat mij betreft aan de mythe van de gele kanarie: de metafoor van de kanarie in de mijn, de uitdrukking, die gebezigd wordt om te refereren aan een persoon of fenomeen dat ons vroegtijdig waarschuwt voor een komende crisis.
Het woord ‘crisis’ is niet geheel juist gebruikt, het gaat hier om een sluipend proces, waar al eerder door Hannah Arendt op is gewezen[2].
Hannah Arendt schetst een dystopisch beeld en kondigt in 1951 al de opkomst van een nieuw totalitarisme aan. Ze ziet de politiek als een wereld met individuen die elkaar ontmoeten met verschillen van inzichten, ofwel een pluriformiteit en vergelijkt die met een tafel, waar het overleg en de dialoog plaats vindt.
Het totalitarisme, zoals Hannah Arendt die omschrijft, kent echter maar één ideologie, één volk en één leider! En leidt tot de vernietiging van de wereld, het individu wordt niet erkend en ze ontneemt ook het ethisch besef tot kritisch denken. Ze is gegrond op massavorming.
Een massa is een specifiek soort groep, ze kenmerkt zich door een vergaande uniformisering van individuen, iedereen wordt gelijk aan elkaar en men identificeert zich aan dezelfde ideaalbeelden. Massavorming is een vorm van groepshypnose, die individuen van elke vorm tot kritische afstandsname en ethisch besef berooft. Historische voorbeelden zijn de Kruistochten, de Franse Revolutie, de St Bartholomeusnacht. Er lijkt altijd sprake van angst, isolement en psychisch onbehagen. Een suggestie in de publieke ruimte kan al tot massavorming leiden: de angst voor het covidvirus en de antivaxers.
Het is collega psycholoog Mattias Desmet, die me vervolgens verder helpt met mijn gedachtegang: hij schrijft een boek over het nieuwe totalitarisme en ziet dit fenomeen als een nieuw historisch psychologisch besef.
Met Hannah Arendt ziet hij het totalitarisme als het gevolg van het mechanistisch denken met het daaraan verbonden waanachtig geloof in de almacht van het menselijk verstand, de ratio.
De wortels daarvan liggen in de Verlichtingstraditie. De Verlichting is ontstaan als verweer tegen de dominantie van het religieus discours en pleit voor een rationele aansturing van de wereld om deze te kunnen begrijpen, omvormen en zelfs manipuleren, zodat de menselijke tekorten zullen verdwijnen en ons zelfs van lijden en dood zullen kunnen verlossen. (Niet veel anders dus dan in het religieuze discours met het Eeuwig leven).
Het totalitarisme kan zo gezien worden als een onmiddellijk gevolg van de mechanistisch-wetenschappelijke ideologie. Let wel ik heb het niet over de wetenschap zelf: wetenschap als methode is radicaal tegengesteld aan wetenschap als ideologie. Wetenschap vertrekt vanuit een maximale openheid van geest, het opzij zetten van dogma’s, vooroordelen en overtuigingen. De Verlichting was bedoeld de mens autonomie en vrijheid te geven: ze startte vanuit een optimistisch en energiek streven om de wereld te begrijpen.
Als wetenschap echter ideologie wordt, wordt ze zelf overtuiging, dogma en vooroordeel.
Die kanteling dat wetenschap ideologie wordt, gaat gepaard met een groep, een massa van waaruit een nieuwe staatsvorm ontstaat. We zien dat voor het eerst in de 20ste eeuw (nazisme en stalinisme).
Totalitarisme is gegrond op massavorming, ofwel groepshypnose, en ontneemt individuen een ethisch besef van kritisch denken en verloopt als een sluipend proces.
Desmett haalt de Franse filosoof en hermeneut Foucault aan, die het over ‘waarheid spreken’ heeft: één van de belangrijkste facetten daarvan is de zogenaamde parrhèsia en volgt daarmee het Griekse denken. In de context van de Verlichting zou je kunnen zeggen dat ze is gestart in de periode dat het religieuze discours dominant, dogmatisch was. Het institutioneel religieus discours werd doorbroken door een fris nieuw discours, de ratio, het rationele denken, het wetenschappelijke discours: Copernicus, Galilei, enz. Het is met een onbevangen blik naar de wereld kijken, de wereld als een tabula rasa zien en niet vanuit het opgedrongen religieuze discours beschouwen. Het leidde tot een enorm succes: de beweging van hemellichamen, de wetten van de mechanica, enz. De mens werd in staat gesteld de wereld naar zijn hand te zetten.
Onder invloed van zijn succes wordt echter de wetenschap, twee, drie eeuwen later, zelf het dominante discours. Dan gebeurt er iets merkwaardigs, als een dominant discours door de grootste groep geloofd wordt, dan wordt het gebruikt om mensen te stigmatiseren, om successen te behalen, en te manipuleren (de reclame van bedrijven: “Onze zeep wast het schoonst, want het bevat die en die enzymen”).
Elk discours wat dominant wordt, gaat zijn waarheid spreken verliezen, en wordt misbruikt om te manipuleren, te bedriegen, en zo verder. Zo is het ook met de religie gegaan: aanvankelijk was het ook eerst een ‘nieuw’ weten, dat de mens naar een andere oriëntatie stuurde.
Nu zitten we met de zogenaamde replicatiecrisis in de wetenschap: in het biomedisch onderzoek bedraagt het percentage van foutieve onderzoeken zelfs voor 85%. Er is zelfs een ‘waarheid spreken’ dat gecensureerd wordt.
Wij weten inmiddels dat door het onmeetbare toch te proberen te willen meten een vorm van pseudo-objectiviteit wordt.
We zitten momenteel in een gezondheidscrisis, wat ook tot een psychologisch spel is verwoorden.
De gezondheidscrisis is het symptoom van het werkelijke probleem, te weten dat de mechanisering van de wereld[3] ervoor zorgt dat de mens het contact verliest met zijn omgeving. De laatste jaren, maar het is al wel even aan de gang, voelen mensen zich geïsoleerd en afgesneden van de medemens en de natuur.
Hannah Arendt noemt dat het geatomiseerd zijn van de mens: de mens is verworden tot een geatomiseerd subject[4].
De mens, die niet meer resoneert met de natuur en zijn medemens. De mens voelt zich niet meer geconnecteerd met de natuur en met zijn medemens: dat percentage is onthutsend hoog, men voelt zich alleen nog geconnecteerd via internet, zijn gsm en andere media.
Als je nu kijkt naar dat isolement en dat niet geconnecteerd zijn, dan begint het al bij de opkomst van de elektriciteit, waarbij het dag-nachtritme wordt doorgeknipt, de uitvinding van het uurwerk, waardoor je niet meer geconnecteerd bent met de cycli, meer radio en tv, waardoor sociale contacten minimaliseerden. Die disconnectie is heel ongemerkt tot stand gekomen. Het polshorloge betovert, kijk nu naar de smartwatch: het betekent gemak op korte termijn, maar het vraagt zijn tol op langere termijn. Dat uurwerk is een klein voorbeeld, maar vroeger moest de mens zich connecteren met de zon. Zodra je dat uurwerk aflegt, tast je de wereld weer af en probeer je de wereld weer te lezen in plaats van die wijzers op de smartwatch te volgen. Bijvoorbeeld ook bij het afzetten van je gps is de ervaringswereld volledig anders. Wat als je de gps afzet en je de weg niet weet, dan raak je gedesoriënteerd en angstig. Zo kun je de greep kwijtraken en geïsoleerd raken.
Zo ontstaat een geatomiseerd subject dat onderdeel uitmaakt van een massa, we verliezen de greep op onze omgeving en zijn niet meer verbonden met onze omgeving en dat zal op de langere termijn onderdeel uitmaken van een totalitaire staat.
Hoe meer de mens geatomiseerd wordt, hoe meer de mens gevoeliger wordt voor massavorming. Je krijgt eerst een isolement, er is geen cohesie meer en dan zullen al die geatomiseerde, geïsoleerde individuen klitten als een soort chemisch proces tot een nieuw soort groep, waar geen verbanden zijn tussen de individuen onderling, maar een nieuwe band wordt gecreëerd tussen het individu en het collectief. Het oprijzen van de massa veroorzaakt zo een overdreven gevoel van solidariteit en burgerzin. En vervolgens sterft de band tussen de individuen steeds verder af. Vandaar de paranoïde sfeer die er in totalitaire staten is.
Twee kenmerken van de totalitaire staat daarbij zijn: de verheerlijking van het collectief èn de solidariteit en tezelfdertijd een absolute verwording en afsterving van de band tussen de individuen onderling.
Even terug: de wetenschappen, die een openheid van geest voorstonden zijn verworden tot een blindelings geloof en ze is daarmee een overtuiging geworden. Er is een mechanistisch wereldbeeld geschapen, de mens als een machine[5] en dat is een fanatieke overtuiging geworden. Denk aan de ontdekking van moleculen en atomen, het zijn feiten en representeren de waarheid, niemand dacht erover dat het niet waar zou kunnen zijn. Ze waren ervan overtuigd met de waarheid en feitelijke juistheid bezig te zijn. De wetenschappers die open van geest gebleven zijn, starten vanuit het gegeven dat de wereld een machinaal gegeven is en kwamen tot de conclusie dat de wereld slechts in beperkte mate in mechanistische termen te vatten is. Als je de wereld echt wilt leren kennen zul je ermee moeten resoneren. René Thom, groot Frans wiskundige, wordt aangehaald. Hij zegt dat je voor een deel kan vertrouwen op het mechanistische gedeelte, maar ook moet resoneren in de wereld: dus niet alleen rationeel logisch denken, maar ook inleven in de zaken die je bestudeert.
De ontdekking van Galileo Galilei, dat een slinger een regelmatige periodieke beweging uitvoert, waarmee de tijd gemeten zou kunnen worden als in een klok, was niet helemaal juist, maar had toch enorme effecten. Christiaan Huygens, die de eerste pendule bouwde, zag en wist dat de slingerbeweging niet even lang was en een afwijking vertoonde die uniek is.
En het gaat nu juist om die unieke afwijking.
Het draait om het besef dat de essentie van het leven niet op rationeel vlak ligt, maar in de unieke afwijking, de uniciteit van elk mens van elk object. En het is die uniciteit, die ontkend wordt in het totalitarisme.
Totalitarisme is een poging om een rationeel model glashard door te duwen in de maatschappij, zoals een bepaalde rassentheorie, of een historisch materialistische theorie zoals die van het communisme. Een logica, waar men zo fanatiek van overtuigd is, glashard op te leggen aan elk individu, waarmee men de uniciteit en creativiteit van elk individu probeert uit te wissen.
De mens is een soort machine, waar je aan kan sleutelen.
Zo ook: iedereen denkt dat de mens vrij van wil zijn, maar vrijheid is ook een opgave. De mens zoekt eigenlijk iemand die richting wil geven aan zijn leven en smacht naar iemand die zegt hoe te leven.
Dat is wat we zien bij het totalitarisme: de mens lijkt ziek te worden van zijn individuele vrijheid en smacht naar iemand die hem richting geeft. Het verlangen naar een meester is wat absoluut aanwezig is in een mens.
In de psychologische analyse wordt het van belang te bezien welk mens meegaat in het mechanistisch-technocratisch wereldbeeld òfwel dat ze kiest zich daar tegen te verzetten. Het zal gaan om de elite of de massa.
De elite is de schuld van alles, ze dringt haar macht op aan de bevolking. In een bredere beschouwing zie je wat Hannah Arendt een diabolisch (duivels) pact noemt: tussen de elite en de bevolking.
De elite zal nooit haar sturende, technocratisch systeem aan de bevolking kunnen opdringen als er in die bevolking zelf geen absolute vraag naar is.
Die synchroniciteit, die samenhang, tussen de elite en de massa is typerend voor een totalitair systeem. Bij een dictatuur heb je dat niet: daar is sprake van een macht die zijn fysieke agressie, of dreiging daarvoor, opdringt aan de bevolking die daar niet in mee wil gaan. [vgl de huidige Rusland-Oekraïne oorlog].
Een dictatoriaal systeem beheerst de publieke ruimte en de politieke ruimte, maar nimmer de privéruimte. In een totalitair systeem is dat anders, daar is een roep naar een hyperstrenge moraal vanuit het volk zelf. Je hebt een bevolking die een strikte ideologie verlangt, een strikt regelsysteem, een elite die hen zegt hoe ze moeten leven. Omdat die roep uit de bevolking zelf opkomt, wordt die bevolking een soort geheime politie. Hannah Arendt zegt dan ook dat het grootste segment van de geheime politie de bevolking zelf is. Zodoende heeft een totalitair systeem een ongelooflijk grote invloed op de privésfeer zelf: in elk gezin of familie zit wel iemand van de geheime politie, in die zin dat ze heilig geloven in de ideologie en een heilige plicht vervullen om iemand aan te geven. Solidariteit met het collectief zou geschonden kunnen worden als mensen niet meegaan in het systeem.
[Ik weet niet of jullie het meegemaakt hebben of gezien hebben de afgelopen twee jaar met het wel of niet vaccineren en wat er gebeurt binnen families. ]
Kenmerk van een totalitair systeem is ook de blindheid die ontstaat. Je ziet het bij Eichmann, een ongehoorde, onbevattelijke blindheid en verantwoordde zich gedurende zijn proces in Jeruzalem met: “Ik deed mijn plicht”.
Steeds meer komt men tot een vernauwing, een blindheid, vanwege de disconnectie. Psychologisch voelt men zich angstig, maar men weet niet waarvoor, men voelt zich kwaad en gefrustreerd, maar weet niet waarvoor. Het wordt dus losgetrokken van voorstellingen.
Wat er dan gebeurt bij het fenomeen van massavorming is dat die enorme hoeveelheid psychische energie zich koppelt aan een heel klein aantal voorstellingen, bijvoorbeeld de voorstelling van een virus, de angst ervoor en is men psychisch blind voor alles wat buiten het verhaal valt. Zo zie je dat men niet meer ziet dat een oudere sterft in een geïsoleerde situatie in een zorgcentrum. Het wordt wel gezien, maar het legt geen gewicht in de schaal. De hoeveelheid doden vanwege het virus weegt niet op tegen de tienduizenden kinderen die gestorven zijn vanwege de lockdown. Dit kun je rationeel aanhalen, maar zal psychisch en rationeel geen argument zijn en dat komt, omdat alles gekoppeld is aan die kleine set van voorstellingen van het verhaal.
Er is dan sprake van een verbluffende, psychologische blindheid voor wat niet past binnen de dominante ideologie, de dominante logica, en zal steeds absurdere vormen aannemen, totdat die regels radicaal absurd worden.
We hebben het gezien gedurende de coronapandemie: zie wat er gebeurde in Canada met dat protest van die vrachtwagenchauffeurs, de ‘gezondheidspas’, de lockdown in China momenteel, enz.
Het zwaartepunt zal bij de bevolking liggen. Er is dan ook een essentieel verschil tussen de dictatuur en het totalitair systeem. Als je de machthebber(-s), uitschakelt wankelt in veel gevallen de machtsstructuur, maar als je in een totalitair systeem de leider uitschakelt gebeurt er niets en zal er een nieuwe elite opstaan.
Een totalitair systeem heeft altijd een object van angst nodig, anders kan het überhaupt niet bestaan. De maatregelen zullen niet zo maar verdwenen zijn, een viroloog zei onlangs: “We gaan de maatregelen in de toolbox houden, want ze zullen ook effectief zijn voor de griep”.
Voor een goed understatement: je kunt je gram halen bij de virologen, de elite, maar het zwaartepunt zit in het volk, de massa. De elite wordt altijd gecreëerd vanuit de massa, waarom zo’n ideologie van de elite aanslaat, greep krijgt op de bevolking, is omdat de bevolking meegaat.
De reden waarom mensen meegaan heeft te maken met het mechanistisch bekijken van de wereld, als je de wereld bekijkt als een machine, dan stel je logischerwijs een expert, een technocraat aan om die wereld te leiden.
Het gemak van de gsm, de computer, enz. zal voor een korte periode nut hebben, maar niet op langere termijn.
Of zoals onlangs de zg. ‘online lessen’, deze zullen blijven bestaan ondanks het feit dat er geen resonantie was en geen fysiek contact en stellig een verarming betekent, maar ze zijn vreselijk gemakkelijk, je behoeft je niet te verplaatsen, je kunt vanuit je bed achter je laptop stappen. Je voelt het gemak, je behoeft het rechtstreekse contact niet aan te gaan. Op korte termijn biedt dit dus winst.
Op langere termijn verengen we onze wereld, en zullen de verbinding en samenhang met elkaar verliezen. Het gevaar schuilt er nu in dat het gemak, het mechanistisch-technocratisch systeem de overhand kan krijgen met de negatieve gevolgen van dien.
Er is een explosie van absurde regels in de publieke ruimte ontstaan, maar ook de bureaucratie in onze samenleving kent een nomenclatuur van regels bij zowel de overheid als het bedrijfsleven. Het is niet alleen de overheid, die de regels oplegt, maar ze komt expliciet vanuit de bevolking: er is een roep om een hyperstrenge moraal. Die explosie en veelvoud van regels zie je terug onder andere in de wokecultuur, een strenge moraal komt er voor in de plaats. Iemand die de grenzen overschrijdt, wordt daar op aangesproken, want die is niet solidair en brengt het collectief in gevaar.
Zie daar de kern van het totalitarisme.
Er is altijd een evenwicht tussen individueel en collectief belang: het individu beseft dat hij een stukje van zijn vrijheid moet opofferen voor het collectief en het collectief beseft dat het in functie moet staan van het individu, de individuele vrijheid.
Bij het totalitarisme is die balans er niet: alles staat in dienst van het collectiefbelang, met vernietiging van elke individuele vrijheid tot gevolg.
Wat is de way-out om uit dit mechanistisch denken (wat ook heel veel goeds gedaan heeft) te ontsnappen? De weg uit die buitensporige mechanisering en vertechnologisering van de wereld, begint met bewustwording.
Het is allemaal zo paradoxaal, vanuit de Verlichtingsgedachte kregen we de opdracht om voor onszelf te gaan denken om een vrije samenleving te creëren, om ons eigen verstand te gebruiken en na te denken, zonder dogma’s, geboden en verboden.
En collega’s we hebben nog steeds een opdracht gekregen om onze visie op de hulpverlening met het gedachtegoed vanuit de hermeneutische invalshoek uit te dragen. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat als we dat doen en daar blijvend volhardend in zijn, betrokken blijven bij elkaar en onze cliënten, we in staat zijn het op ons afkomende noodweer te verstaan met de kracht van enige saamhorigheid, die ik hier in ons midden altijd wel voel![6]
Gerard Weststeijn, Doesburg,27 augustus 2022
[1] Een dwaze beslissing of gewoonte, die iedereen afkeurt, maar waartegen niemand protesteert uit angst om tegen het collectief en/of zijn leiders in te gaan.
[2] Hannah Arendt (Linden bij Hannover, 14 oktober 1906 – New York, 4 december 1975) was een Duits-Amerikaans Joods filosofe en politiek denker, die uit Duitsland vluchtte voor het nationaalsocialisme en de Jodenvervolging en zich met name verdiepte in totalitaire politieke systemen.
Ze is onder het grote publiek bekend geworden vanwege haar verslag van het Eichmannproces in de begin jaren zestig als correspondent van de New Yorker. Ze heeft een gevleugelde uitspraak gedaan en sprak van ‘de banaliteit van het kwaad’ en noemde Eichmann een suffe bureaucraat.
[3] De mechanistische ideologie past de werkelijkheid aan de theoretische fictie, een maatschappijvisie die zich vermengt met het transhumanisme, de mens die zich lichamelijk en geestelijk zal versmelten met de technologische apparatuur. Bv de klimaatopwarming beheersen door spiegels te plaatsen tussen zon en aarde, maar ook het creëren van een artificiële baarmoeder.
[4] Hannah Arendt wees er al op dat de grondstroom van totalitarisme gesitueerd is op een naïef geloof dat men vanuit een wetenschappelijke theorie een ideale mens en maatschappij kan voortbrengen. Het op eugenetica en sociaal darwinisme gebaseerde nazistische idee om een raszuiver supermens te creëren.
Het geloof in een artificieel gecreëerd paradijs.
[5] Dick Zwaab, schrijft een boek, getiteld: “We zijn ons brein” en beargumenteert dat al het menselijk gedrag in de hersenen is vastgelegd.
[6] En broeders dat blijft ook de opdracht die we gesteld krijgen vanuit ons Maçonnieke gedachtegoed, een oproep om vanuit Wijsheid, Kracht en Schoonheid te handelen en in de rechte verhouding tot elkaar in de Broederketen, ofwel de Vriendenketen te staan.
Laat ons betrokken blijven op elkaar om het noodweer te verstaan en ons staande houden met behulp van de kracht van saamhorigheid, het Heilig Woord, waar ook ons Trias [Naastenliefde, Hulpvaardigheid en Verzorging] deel van uitmaakt.