een ontgoochelde zienswijze

studiedag 18 november 2022 MJ Langeveldcentrum

Aan mij vandaag de eer het begrip van het thema ‘bevreemding’ te bezien vanuit een filosofische bril. En hoe kan het dan anders dit te duiden vanuit ons alom bekende gedachtegoed “de filosofische Hermeneutiek”.

Zoals we weten gaat het in de Hermeneutiek om ‘verstehen’, het verstaan en het uitleggen van teksten behoort bij de menselijke ervaring, een ervaringswijze dus.

Filosofie zèlf is bevreemding over al wat is, waarom het is en hoe het is.

Mijn eerste activiteit voert naar Van Dale en Wikipedia, die geeft als definitie voor het begrip ‘bevreemding’: verwondering, iets dat je verbaast en overvalt. 

Onmiddellijk had ik de neiging om synoniemen te zoeken en de begrippen: verbazing, verrassing en vervreemding kwamen op.

En toch het grote verschil tussen verwondering en verbazing heeft betrekking op de plek, waar de ‘activiteit’ optreedt: verbazing vindt meer plaats in je hoofd, verwondering in je hart.

Vervreemding valt daar toch buiten: Vervreemding is een proces waarbij mensen zich niet meer zichzelf voelen omdat ze het idee hebben geen invloed te kunnen uitoefenen op de ontwikkelingen.

De essentie van bevreemding of verwondering is niet een logische stap, waar je op uit bent en dat je wil verklaren. Bij bevreemding ban je de logica uit, er is geen specifiek resultaat als uitkomst. De ‘bevreemding’, het bevreemdende is het resultaat.

De oude Griekse wijsgeren, waaronder Socrates en Plato waren al bekend met de dialectische methodiek en hermeneutiek. De Socratische methodiek is een manier om tot kennis te komen middels de dialoog. Verstaan is dialogisch: twee perspectieven, horizonten komen bij elkaar en leiden tot een nieuwe horizon.

Een woord heeft in de hermeneutiek geen vaste betekenis, het is afhankelijk van de context. Zo ook het begrip ‘bevreemding’. We zouden om het woord te begrijpen dus alle toepassingen van het woord ‘bevreemding’ moeten kennen, dit lijkt een oneindige opgave. Daarom doen we hier vanmiddag een poging om tot een nadere begripsverruiming te komen door bevreemdende incidenten of gebeurtenissen te benoemen en die van betekenis te voorzien door ze in een historische context te plaatsen en vervolgens met behulp van een hermeneutische analyse nader, anders te bezien. Gadamer noemt dit horizonversmelting. Het is de overeenstemming, die bereikt wordt (een Verständigungsgemeinschaft), het ‘verstehen’.

Ik laat de concrete voorbeelden aan mijn collega’s over.

Maar nog even dit: Gadamer’s hermeneutiek vraagt om een goed gesprek, een open dialoog om het thema ‘bevreemding’ van meerdere kanten te bezien, maar we zullen nooit precies dat kunnen zeggen wat we willen zeggen en zo zou ‘bevreemding’ tot ontgoocheling kunnen leiden. Maar ik heb er alle hoop op gevestigd dat het zinvol en nuttig kan zijn te komen tot een verschillend verstaan! Wellicht niet alleen van het begrip ‘bevreemding’, maar ook en vooral van elkaar anders verstaan.